(موسیقیدانان)

نکیسا:

از موسیقیدانان بنام عهد ساسانی و از چنگ نوازان و خوانندگان دربار خسروپرویز بود؛نظامی می گوید:

نکیسا نام مردی بود چنگی                                     ندیم خاص خسرو بی درنگی

از او خوشگوتری در لحن آواز                                  ندید این چنگ پشت ارغنون ساز

چنان می ساخت او الحان موزون                             که زهره چرخ میزد گرد گردون

ز چنگ آواز موزون اوبرآورد                                    غنارا رسم تقطیع او در آورد

نکیسا را بعضی یونانی و برخی ایرانی دانسته اند.

(موسیقیدانان)

سرکش و سرکب:

از گفته شعرا و نویسندگان چنین مستفاد می شود که سرکش و سرکب دو نفر بوده اند فرخی در مدح امیر محمد غزنوی گوید:

دائم از مطربان خویش به بزم                                  غزل شاعران خویش طلب

شاعرانی چو رودکی و شهید                                  مطربانت چون «سرکش»و«سرکب»

بعضی از محققین نوشته اند سرکش همان نکیسا است(یا سکیسا) واو نوازنده و خواننده یونانی و نام اصلی او سرکیوس بوده است و تلفظ فارسی آن سرکیس شده و شاید سرکیش و سرکش املای سریانی آن باشد.سرکب نیز اگر غیر سرکش باشد باز نامی یونانی است(نوشته اند خسروپرویز رامشگری داشته بنام سرکیس هوروم که گویا ارمنی بوده است.).به هرحال چون مدرک مستند مربوط به آن دوره در دست نیست نمیتوان حکمی قطعی کرد.

بامشاد:

از موسیقیدانان بنام زمان خسروپرویز بود.منوچهری گوید:

بلبل باغی به باغ دوش نوایی بزد                          خوبتر از باربد نغز تر از «بامشاد»

رامتین:

که اورا رامی و رام هم نوشته اند از چنگ نوازان معروف عهد خسرو پرویز بود.

منوچهری گوید:

حاسدم خواهد که شعر او بود تنها و بس               باز نشناسد کسی بربط ز چنگ«رامتین»

فخرالدین اسعدگرگانی ناظم داستان ویس و رامین(داستان ویس و رامین را از عهد ساسانیان می دانند.اصل آن به زبان پهلوی بوده است.بعضی اصل آنرا ازدوره ی اشکانی میدانند.فخرالدین اسعد گرگانی در اواسط سده پنجم هجری آنرا از پهلوی به شعر پارسی در آورده است.)گوید:

چو«رامین»هرگهی بنواختی چنگ                    زخوشی بر سر آب آمدی سنگ

آزادوار جنگی:

آزادوار جنگی از زنان معروغف موسیقیدانان عهد بهرام گور بوده که در نواختن چنگ شهرت داشته است(میرزامحمد علیخان تربیت در مجله گنجینه معارف).

(موسیقیدانان)

کوسان نواگر:

نوازنده نی بوده،فخرالدین اسعد گرگانی در منظومه ی ویس و رامین (بعضی رامین را از موسیقیدانان این عصر شمرده اند به استناد این بیت فخرالدین اسعد«چو رامین هرگهی بنواختی چنگ/زخوشی برسرآب آمدی سنگ»و محتمل است که رامین نیز یکی از املاهای رامتین باشد.تاریخ ادبیات همایی ص 325)از او نام برده است:

نشسته گرد رامینش برابر                                       به پیش رام«کوسان نواگر»

سرودی گفت«کوسان»نوآیین                                 درو پوشید حال ویس و رامین

ونیز گوید:

شهنشه گفته با کوسان نایی                                زهی شایسته ی کوسان سرایی

(موسیقیدانان)

الحان و آواز های این دوره:

عباس اقبال آشتیانی با تتبع در دواوین و فرهنگ های فارسی نام بعضی الحان را بدست آورده و معتقد است که تعداد زیادی از آنها باقی مانده الحان و آواز های دوره ساسانی است(به نقل از مجله کاوه شماره51)،وچون تفکیک نواهای اسلامی را از الحان دوره ساسانی ممکن ندانسته اند آنهارا یکجا ذکر کرده است از این قرار:

«آزادوار،پالیزبان،باخوز،سبزبهار،باروزنه،باغ سیاوشان،رامشتخوار،راه گل،راهوی،زاغ،سازگری،شادباد،شاورد،کاسه گری،شباب،سپهبدان،بندشهریار،تخت اردشیر،گنج گاو،انگبین،گنج وار،گنج سوخته،دل انگیزان،سروستان،چکاوک،خارکن،خسروانی،اشکنه،نوروز بزرگ،نوروز خردک،نوروز خارا،باد نوروز،ساز نوروز،نوروز کیقباد،نوشین لبینان،شهر روذ،ره جامه دران،مهرگان بزرگ،مهرگان خرد،نهانوندی،نهفتف،زیربزرگان،تیزی راست،زیرخرد،نیم راست،بهمن جنه،چغانه،پرده خرم،دیرسال،پرده زنبور،درغم،افسرسکزی تکاو،گلزار،خماخسروا،زنگانه،روشن چراغ،بهاربشکند،باغ شهریار،پیکردکرد،گل نوش،تیف گنج،دیورخش،ارجنه،زیرافکن،سیوارتیر،شیشم،سرانداز،قالوس،هفت گنج،گاوبزنه،زیرقیصران.»

البته به سبب طول زمان و اشتباه کُتّاب و نسخه نویسان که غالباً خوش خط  کم مواد بوده اند در اسمی آوازها تحریف و در حروغ آن کم و زیادی رخ داده است.بعید نیست که تغییر نام بعضی از الحان در دوران اخیر اتفاق افتاده باشد.به هرحال از میان الحانی که ذکر شد«زنگانه»باید همان باشد که اکنون«زنگوله»نامیده می شود،نیز«زیرافکن»که آنرا«زیرافکند»هم می گویند،«ساز نوروز»که همان«تار نوروز»هم نوشته اند«ماهوری را نیز به صورت های«باخوزی»و «ماخوری»نوشته اند که ماخوری صحیح تر بنظر میرسد.«راست»را «تیزی راست»نوشته اند و راست صحیح است وتیزی اضافه است.این اشتباه از آنجا ناشی شده است که در کتب قدیم مبنای درآمت(در آمد)آواز را بر استخراج دومقام بر یک مقام نهاده اند،چنانکه «اصفهان»رااز تیزی راست و نرمی عشاق استخراج کرده اند(مقصود از تیزی در اصطلاح موسیقی و تندی و اوج بلندی آواست نیز گفته اند فراز و نشیب و پستی و نرمی آواز میگفتند،مثلا مقام«حسینی»مرکب است از آواز«دوگاه»ومخیر»(محبر)ونوشته اند که آواز«دوگاه»را از نرمی حسینی»گرفته اند و آواز «مخیر»را از تیزی او چنانکه گفته اند:

«حسینی»کز مقامات است بهتر                               پسند او«دوگاه»است«محیر»

یا:دوگاه آمد پسند او محیّر.)

دانشمند محترم آقای علی سامی در کتاب تمدن ساسانی جلد اول،بعضی الحان را آورده است که آنهارا عیناًنقل میکنیم:

1_آیین جمشیدی   2_آرایش خورشید   3_آزادوار   3_ارجنه   5_اشکنه   6_افسر بهار   7_افسر سگزی   8_انگبین   9_اورنگی   10_یاخزر   11_باد نوروز   12_باده   13_باروزنه   14_باغ سیاوشان   15_هفت گنج   16_باغ شهریار   17_باغ شیرین   18_بسته   19_بسکته   20_بند شهریار   21_بوسلیک   22_بهاربشکند   23_بهمنجنه   24_پالیزبان   25_پرده خرم   26_پرده زنبور    27_پیک کرد   28_تخت اردشیر   29_تخت طاقدیس   30_تکاو   31_تیزی راست   32_تیف گنج   33_جوبران   34_چغانه   35_چکاوک   36_چنگک   37_حقه کاوس   38_خارکن   39_خسرو   40_خسروانی   41_خماخسرو   42_در غم   43_دل انگیزان   44_دنه   45_دیرسال   46_دیف رخش(یا دیو رخش)   47_راح روح   48_راست   49_رامش جان(یا جهان)   50_رامش خوار   51_راه گل   52_راه ماوراءالنهر   53_راهوی   54_روشن چراغ   55_ره جامه دران   56_زاغ   57_زنگانه   58_زیرافکن(زیرافکند)   59_زیربزرگان   60زیر خرد   61_زیر قیصران   62_سازگری   63_ساز نوروز   64_سایگاه   65_سبزه بهار   66_سبز در سبز   67_سپاهان   68_سپهبدان   69_ستا   70_سرانداز   71_سرکش   72_سرو بستان   73_سرود پارسی   74_سرو سپاه   75_سروستا   76_سروستان   77_سرو سهی   78_سیاوشان   79_سیسم   80_سبوار تبر   81_شادباد   82_شادروان مروارید   83_شاورد   84_شاهی   85_شبا   86_شبدیز   87_شب فرخ   88_شخج   89_شکر نوین   90_شهر رود   91_شیشم   92_عراق   93_عشاق   94_غنچه کبک دری    95_فرخ روز   96_قالوس   97_قفل   98_قفل رومی   99_قیصران   100_کاسه گری   101_کبک دری   102_کیخسروی   103_کین ایرج   104_کین سیاوش   105_گاوی زنه   106_گل   107_گلزار   108_گلنوش   109_گنجباد   110_گنج باداور   111_گنج ساخته   112_گنج سوخته   113_گنج فریدون   114_گنج کاروان   115_گنجوار    116_گنج گاو   117_مادر وسنا   118_مادّه   119_ماه برکوهان   120_مروای نیک   121_مشکدانه   122_مشکمالی   123_مشکویه   124_مویه زال   125_مهربانی   126_مهرگان بزرگ    127_مهرگان خرد   128_مهرگانی   129_می بر سر بهار   130_ناز نوروز   131_ناقوسی   132_نخچیرگان    133_نوا   134_نوبهاری   135_نوروز بزرگ    136_نوروز خارا  137_نوروز خردک   138_نوروز کیقباد   139_نوش   140_نوشین باده   141_نوشین لبینان    142_نهاوندی   143_نهفت   144_نی بر سر بهار   145_نی بر سر شیشم   146_نی بر سرکسری   147_نیمراست    148_نیمروز

ممکن است در بعضی اسامی الحان قدیم خطاهایی رخ داده باشد و نیز لحنی را به صورت های گوناگون نوشته باشد چون:«نی بر سربهار»که به صورت«می بر سر بهار»هم نوشته اند همچنین«دیو گنج»و «ردیف گنج»،«سسم»و «ششم»،«گنج باد آور»و «گنج باد»،«گنج سوخته»و «گنج ساخته»،«نوش»و «نوشین باده»،«سروستا»و«سروستان»و از این قبیل(مانند«ناز نوروز»که باید همان«ساز نوروز»باشد و سسم و ششم ظاهراً یکی است و «خسروانی»و«کیخسروی»و همچنین «مهربانی»و«مهرگانی»و «گنج باد»و «گنج بادآور» و نیز«تیزی راست»که تیزی اضافه و«راست»صحیح است.وتیزی راست و ماوراءالنهر که راست و ماوراءالنهر و ساز نوروز،و باد نوروز و تار نوروز که ظاهراً باید نام لحن واحد باشد.دیگر سرود پارسی که نباید نام لحن بخصوصی باشد.نیز نام بعضی الحان را بااضافاتی ذکر کرده اند مانند:«ره جامه دران وراست»،که اصل آن«جامه دران»و«راست»است، وحشی بافقی گوید:

مطرب به نوایی ره ما بیخبران زن                            تا جامه درانیم ره جامه دران  زن

و معمولاً در موسیقی راه به آواز و لحن اطلاق میشده و غرض شاعر این بوده که نوازنده آواز«جامه دران»بنوازد.).

وشاید نام بعضی الحان قدیم مانند«خارکن»،«گلزار»،«زنگانه»،«بسته»همین هایی باشد که اکنون در دستگاه های موسیقی بهصورت«خارا»،«گلریز»،«زنگوله» و«بسته نگار»تلفظ می شود و میان اهل فن متداول است و دور نیست بعضی الحان و نغمات قدیم اکنون به نام های دیگری معروف باشند.

برگرفته از کتاب تاریخ موسیقی ایران

نوشته:حسن مشحون

انتشارات:فرهنگ نشر نو

پایان مقالات موسیقیدانان و رامشگران عصر ساسانی